Van pest tot covid-19: duizend jaar epidemieën

Van pest tot covid-19, een millennium epidemieën in Brugge. Dat is de intrigerende titel van de lezing van William De Groote die veel stof tot reflectie biedt. Voor medici van diverse slag is de drie kwartier durende conference een leerzame adempauze na de ratrace van de voorbije maanden, én vooral een poging om een centrale vraagstelling te beantwoorden: hebben we anno 2020 eigenlijk iets geleerd uit een millennium epidemieën? Dat Dr. De Groote daarbij vooral focust op Brugge mag niet helemaal verwonderen: historisch bronnenmateriaal over epidemieën is in de stad aan de Reien ruimschoots aanwezig. Dokter De Groote baseert zich op een schema van collega Johan Boelaert die de majeure infectieziekten in de Hanzestad in kaart heeft gebracht. Daarbij mag men niet vergeten dat in een ver verleden epidemieën als een straf van God werden gezien en dat men ervan uit ging dat deze ziekten werden overgedragen via de lucht. De eerste ziekte in dat rijtje was lepra. "Leprozen werden gezien als een hinder voor de zich ontwikkelende handelsactiviteiten en werden bijgevolg afgezonderd - wat vergelijkbaar is met wat we vandaag hebben gezien. Ook het feit dat melaatsen zich met stok en ratel moesten voortbewegen en kenbaar maken, doet denken aan de physical distancing van vandaag", luidt het.De eerste echte pandemie duikt op vanaf het midden van de 14e eeuw: de pest. In den beginne was de mortaliteit hoog: tot een derde van de Brugse populatie bezwijkt aan de zwarte dood. "Dat percentage zakt na verloop van tijd tot 4%, omdat er een resistentie optreedt. Zodoende zal de pest in een latere fase vooral kinderen treffen. Maar ook daar zie je gelijkenissen met de huidige coronasituatie", meent William De Groote. "De cellebroeders en -zusters waren toen de helden van de zorg. En ook opmerkelijk, Thomas Montanus had als hoofd van de Brugse Kamer van Gezondheid (en auteur van Pestis Brugana uit 1669) de leiding van de operationele strijd tegen de pest. De politici/beleidsmakers speelden toen de tweede viool."Tijdens dezelfde pestepidemie van 1663 tot 1666 noteerde de meester van het Sint-Juliaansgasthuis Pieter Vanden Driessche"zorgvuldig waar de patiënt de ziekte had opgelopen, waar hij woonde, wanneer hij in isolatie werd geplaatst. Bovendien werden pestlijders niet opgenomen in het Sint-Janshospitaal om te vermijden dat er interferentie zou zijn met de reguliere zorg. De pestleiders werden in quarantaine geplaatst buiten de Brugse stadsmuren." Ook dit klinkt bekend in de oren: contact tracing avant la lettre en isolatiemaatregelen. "Bij covid heeft men anders gehandeld: er is gestreefd naar kudde-immuniteit. We hebben de mensen die uit Wuhan en Tirol kwamen niet geïsoleerd waardoor ze superspreaders konden worden. En ook: in die 17e eeuw is men vrij snel overgegaan tot het sluiten van stads- en landsgrenzen. Ook daarin waren wij vandaag behoorlijk traag." De overgang naar de Nieuwe Tijd betekent niet dat de stad immuun wordt voor infectieziekten, integendeel. Dokter De Groote: "Dankzij Jenner is men de pokken gaan bestrijden via prevaccinatie. In 1778 introduceert Jenner de koepokvaccinatie. In de 19e eeuw zien we ook dat hygiënemaatregelen opgang maken: Brugge was toen de armste provinciehoofdstad, met armenwijken en gemeenschappelijke latrines - ideaal om cholera of een voorloper van het coronavirus, de Russische griep, te laten gedijen. Vandaar dat toen werd ingezet op de verbetering van de waterhuishouding, desinfectie van de woningen, quarantaine en het onmiddellijke begraven van de doden - wat we dit voorjaar ook in Italië hebben zien gebeuren." De eeuwwisseling leidt tot een hele nieuwe reeks ontdekkingen, brengt de spreker in herinnering. De bijdragen van Semmelweis (handhygiëne), Louis Pasteur (pasteurisatie), Koch (bacteriën) en Josef Lister kunnen niet genoeg onderstreept worden "maar vaak is een oorlog nodig om die ontdekkingen ook toe te passen. Vergeet niet dat men in 1917, ook in Brugge, nog met blote handen en zonder maskers opereerde! Wanneer de Spaanse griep opduikt, wordt dat proces versneld en gaan we de eerste sanitaire barrières tussen zorgverleners en patiënt bouwen. Die Spaanse griep heeft ons bovendien laten kennismaken met het fenomeen van de tweede golf. In Brugge was professor Sebrechts de grote gangmaker van die modernisering: sterilisatie, mondmakers, handschoenen werden de standaard. Maar hij liet ook operatiezalen bouwen met opendraaiende ramen, hij pleitte voor natuurlijke ventilatie in plaats van recirculatie - dat is trouwens ook een les voor onze toekomstige huisvesting en bouwmeesters: luchtcirculatiesystemen zijn broeihaarden voor schimmels en allergieën, mensen ophokken in grote gebouwen zonder balkon of terras betekent een vrijbrief voor virustransmissies." De sanatoria waren ook een opmerkelijke innovatie: de isolatie van tbc-patiënten gebeurde in bossen en aan de kust. "Bij het begin van de huidige pandemie hebben we mensen de toegang tot de zee, bossen, parken en speeltuinen ontzegd. Terwijl we toen al zagen dat open ruimte, uiteraard mits de nodige fysieke afstand, perfect preventief werkt tegen infectieziektes! En tbc heeft ons ook geleerd dat brononderzoek volgens het ringprincipe heel belangrijk was. Helaas, we waren er niet klaar voor en het contactonderzoek is veel te traag ingeschakeld. Daar was bijvoorbeeld Duitsland veel sneller in om dat contactonderzoek massaal op te starten." Ook uit de naoorlogse periode vallen lessen te trekken. De ontdekking van penicilline en de opmars van antibiotica "hebben ons een gevoel van veiligheid gegeven. Bij de bouw van nieuwe ziekenhuizen, ook Sint-Jan in Brugge, heeft men de geplande afdeling voor besmette personen niet gerealiseerd. Terwijl Herman Goossens in Antwerpen wel meteen een isolatieunit heeft opgericht. De vraag rijst of we niet moeten denken in de richting van modulaire ziekenhuizen, zodat we niet plots zoals in covidtijden alles moeten ombouwen? En dan is er het fenomeen van de ziekenhuisbacterie: die willen we ten allen prijze buiten houden en dus gaan we testen, testen, testen. Sanitaire basisprincipes zijn vandaag gestandardiseerd: basishygiëne, testing, isolatie, handhygiëne, mondmaskers en physical distancing moeten echter samengaan met discipline, en dat is laatste is zoals bekend een pijnpunt." Dokter De Groote verwijst tot slot naar polio: "Daar heeft een vaccin redding gebracht. Dat zal vandaag bij dit virus niet anders zijn." "De geschiedenis herhaalt zich, niet steeds op dezelfde wijze. Maar uit deze terugblik en toegepast op onze covidsituatie vallen wel een heleboel lessen te trekken", dixit William De Groote. "We hebben misschien vooral (te) weinig geleerd uit het voorbije millennium. Ook vandaag hebben we helden van de zorg zien opstaan. Het belang van handhygiëne is heel snel benadrukt, de physical distancing is snel en goed toegepast door de meeste mensen. Maar mondmaskers hadden we niet, testing gebeurde aanvankelijk niet, de isolatie van terugkeerders uit vakantie evenmin en het contactonderzoek heeft gefaald. In woonzorgcentra heeft men wel geïsoleerd, maar dat zijn sterfhuizen geworden en de bewoners werden aan hun lot overgelaten. Daar bovenop kwam dan de malcommunicatie van overheidswege. Dat ondergraaft de discipline bij de bevolking. Op dat vlak moeten we een voorbeeld nemen aan onze noorderburen: daar is duidelijk en rechtlijnig gecommuniceerd." En hoe ziet onze toekomst er dan uit? "Tot een vaccin er is, zal het nieuwe normaal bestaan uit geen handen schudden, niet kussen, maskers dragen. Misschien moeten we ook meer inzetten op een korteketeneconomie, herinvesteren en anders gaan leven. Tegelijkertijd kunnen we ons economisch noch sociaal een lockdown permitteren. Maar toch is het zorgwekkend hoe traag de overheid anticipeert op een tweede golf", beaamt dokter De Groote de woorden van Erika Vlieghe. "Als we het niet grondig aanpakken is er in de Dom van Aken nog Sint-Corona, de patroonheilige voor het doorstaan van een epidemie. Ik hoop dat we betere alternatieven zullen hebben..."