De snelweg naar het Covid-19-vaccin

Hoe snel kunnen we met de nodige klinische studies beginnen? Prof. dr. Pierre Van Damme: "Zoals voor elk vaccin is het ook hier essentieel om het nodige preklinische onderzoek bij proefdieren uit te voeren vooraleer er bij mensen getest mag worden. Dat is op zich een tijdrovend onderzoek. Het goede nieuws voor Covid-19 is dat er voor het merendeel van de kandidaat-vaccins gebruik gemaakt wordt van technologische platforms die reeds eerder preklinisch, en zelfs klinisch, uitgetest werden voor andere vaccins zoals ebola, zika, hiv, tuberculose of griep. Dat maakt dat er bij het preklinisch onderzoek reeds heel wat data verzameld zijn over de veiligheid van die platforms, en dat men kan focussen op de specificiteit van het antigen. Daardoor kunnen we sneller gaan dan normaal. In een eerste reeks van preklinische testen kijkt men naar de veiligheid en de immunogeniciteit, met name of er antilichamen gevormd worden en of er bepaalde cellen van het afweersysteem gestimuleerd worden. In een tweede deel van het preklinisch onderzoek gaat men dan een zogenaamde 'challenge'- studie uitvoeren. Daarbij worden gevaccineerde en niet-gevaccineerde proefdieren blootgesteld aan het virus en kijkt men of er bescherming is tegen de ziekte. Dat geeft dan een eerste idee over de werkzaamheid van het vaccin, weliswaar bij proefdieren. In zijn geheel zal dit preklinische onderzoek toch wel vijf à zes maanden in beslag nemen." Wanneer kunnen we dan de testen bij mensen beginnen? Vooraleer er gestart kan worden met een fase 1-studie dient er een dossier tot aanvraag voor een klinische studie ingediend te worden bij de regelgevende autoriteiten (in België het FAGG) en een ethisch comité. Dat bevat onder andere alle preklinische data en data over de kwaliteit van het vaccin. De goedkeuring neemt normaal enkele weken in beslag, maar gezien de hoogdringendheid zal dit versneld afgehandeld worden - via een Covid-19-procedure - binnen een tijdspanne van vier dagen.In de fase 1-studie gaan we dan kijken naar de veiligheid en immuunrespons bij een kleine groep gezonde volwassenen; eventueel kunnen al meerdere doses getest worden. In een fase 2-onderzoek wordt het vaccin dan verder getest bij een grotere groep, waaronder ook de meer kwetsbare populatie voor wie dit vaccin zeker nodig is, met name ouderen en andere risicogroepen. Voor de immuunrespons zullen we vooral gaan kijken of er neutraliserende antilichamen opgewekt worden. Positief is hier dat we tijdens de SARS-epidemie al behoorlijk wat onderzoek uitvoerden, waardoor we toch al een idee hebben over het soort van antilichamen dat we moeten opwekken. Wat is er daarna nog nodig voor een toelating op de markt? Zoals voor alle nieuwe vaccins wil men zekerheid dat het vaccin werkt en dat de bijwerkingen aanvaardbaar zijn, en vergelijkbaar met die van reeds bestaande vaccins. De normale gang van zaken is daarom dat je na het fase 2-onderzoek in een grote fase 3-studie gaat onderzoeken of het vaccin inderdaad beschermt tegen de ziekte en veilig is op een grotere schaal. Dat zijn zeer grote studies, het gaat over duizenden deelnemers, en ze kunnen makkelijk twee tot drie jaar in beslag nemen. Er zijn echter mogelijkheden om in een noodsituatie sneller te gaan. De WGO heeft wat men noemt een Emergency Use Assessment and Listing procedure (EUAL). Op basis hiervan kan een vaccin dan, gebaseerd op een minimale set van beschikbare data inzake kwaliteit, veiligheid en werkzaamheid, gebruikt worden in de context van een noodsituatie voor de volksgezondheid. Onder strikte voorwaarden kan het vaccin dan toch al op grote schaal gebruikt worden in landen waar de nood het hoogst is. Deze EUAL werd in het verleden al gebruikt voor het ebolavaccin. Ook het Europees geneesmiddelenagentschap, EMA, voorziet een procedure die een voorwaardelijke vergunning toelaat indien er een dringende medische behoefte bestaat. Die werd bijvoorbeeld gebruikt voor vaccins tegen het pandemisch griepvirus in 2009. Afhankelijk van hoe de Covid-19-pandemie zal evolueren, kan er dus versneld een vaccin beschikbaar zijn. Er is ook nog een andere piste die tot een vergunning zou kunnen leiden vooraleer het fase 3-onderzoek voltooid is. We bespreken momenteel wat er nodig zou zijn om een humane challenge-studie uit te voeren bij mensen nadat de fase 1-resultaten gekend zijn. In het verleden zijn dergelijke studies al gebeurd voor onder andere griep, cholera en malaria. Er zijn ethisch wel heel wat vragen, want je gaat dan gezonde mensen opzettelijk blootstellen aan een gevaarlijk virus. Maar indien je bijvoorbeeld over een antiviraal geneesmiddel of over een afgezwakte Covid-19-virusstam zou beschikken, zou zo een studie mogelijk toch uitgevoerd kunnen worden bij een klein aantal gezonde jonge volwassenen. Als je zo werkzaamheid kan aantonen, zou dat ook tot een snellere goedkeuring van het vaccin kunnen leiden. Kunnen we een vaccin ter beschikking hebben binnen de 12 tot 18 maanden? Ja, dat is een mogelijkheid. Op het einde van het derde of vierde kwartaal zullen we met fase 1-studies kunnen beginnen. Enkele maanden later zullen we daarvan dan voor meerdere kandidaat-vaccins de resultaten hebben. Afhankelijk van de ernst van de epidemiologische situatie op dat moment, en in overleg met de WGO en de regelgevende autoriteiten, zou er dan gebruik gemaakt kunnen worden van een noodprocedure. Het is erg belangrijk dat er nu veel ontwikkelingen in parallel lopen. Enkel een paar kandidaten zullen overblijven, en die gaan we dringend nodig hebben, want er zal geproduceerd moeten worden voor de volledige wereldbevolking.