Gedurende 24 jaar was de Amerikaanse wetenschapshistorica Lorraine Daston directeur van het Max Planck Institut für Wissenschaftsgeschichte in Berlijn. In haar discipline klinkt haar naam als een klok. Daston is een eminence grise in de wetenschapsgeschiedenis en -filosofie. Naar aanleiding van haar recentste boek was ze even in Amsterdam en nam ze de tijd om enkele vragen van Artsenkrant te beantwoorden.
...
Lorraine Daston (1951) schreef een indrukwekkend oeuvre bij elkaar waarin ze, vaak samen met een keur aan filosofen en historici, jong en oud, nauwgezet reconstrueerde hoe begrippen als rationaliteit, objectiviteit of wetenschappelijke kennis hun eigen geschiedenis hebben en van betekenis kunnen veranderen doorheen de tijd.Dit jaar ging Daston met emeritaat en schreef, als parel in de kroon van een hooggewaardeerd maar bij het grote publiek onbekend levenswerk, een gebald en boeiend essay, een toonbeeld van helder en toegankelijk denken. Tegen de natuur in, haar eerste werk dat in het Nederlands uitkomt, is met veel smaak uitgegeven door de kleine uitgeverij Octavo en is een uitgelezen gelegenheid om met haar werk en gedachtegoed kennis te maken. Het is een kort, diepgravend, dens en mooi geschreven traktaat waarin ze analyseert hoe en vooral waarom mensen er steeds weer de natuur bijhalen om hun gedrag moreel te verantwoorden of dat van anderen af te keuren. Kunnen we in de natuur iets vinden om onze morele oordelen te onderbouwen?Daston: "We zijn in onze onderzoeksgroep al jaren bezig om samen met historici van over de hele wereld voorbeelden te verzamelen van hoe de natuur gebruikt werd en wordt als moreel model om menselijk gedrag te verklaren of te verantwoorden. Deze exploratie leidde ons door alle tijden en alle culturen. Overal komt het fenomeen terug. De vraag die mij steeds meer begon te intrigeren en die leidde tot dit boek is waarom dat een zo wijd verbreid en steeds terugkerend fenomeen is. Waarom kan de mens het niet laten de verantwoording voor menselijk gedrag te zoeken en vinden in de natuur? Vanwaar komt die schijnbaar onuitroeibare hang naar de 'morele autoriteit van de natuur'? Wetende dat de grootste filosofen, zoals Kant, Mill en Hume, met onontkoombare helderheid hebben duidelijk gemaakt dat de natuur geen waarden kent, en dus ook niet als bron van ethiek kan en mag gebruikt worden." De autoriteit van de natuur wordt niettemin ingeroepen om de slavernij te rechtvaardigen, net zo goed als om haar te veroordelen; om beroep te doen op instinct of evolutie; om flesvoeding voor baby's af te wijzen; om het eten van vlees te verdedigen; om het verschil tussen mannen en vrouwen te onderstrepen of te ondermijnen; om strikte monogame heteroseksualiteit of juist homoseksualiteit of polygamie te verdedigen; om ongelijkheid of onderdrukking goed te praten of aan te vallen.Zijn er voorbeelden van hoe de geneeskunde beroep doet op die morele autoriteit van de natuur?"In de geneeskunde heeft de morele autoriteit een lange geschiedenis. Hippokrates zei al dat je de natuur haar gang moest laten gaan. Ziek of gezond is de loop van de natuur. Anderen meenden dat je wel kan ingrijpen in natuurlijke gebeurtenissen. Maar nog steeds zijn er scholen die een 'natuurlijke geneeskunde' aanhangen. Veel van de alternatieve behandelwijzen grijpen terug naar de vermeende helende krachten van de natuur. Dat kan allerlei vormen aannemen, van kruiden, kristallen of krachtvelden tot extreem verdunde oplossingen met een zogezegd moleculair geheugen - allemaal zogenaamd nog door de wetenschap ononderzochte natuurlijke fenomenen. Ze kapitaliseren allemaal op het idee dat 'de natuur' het juist voor heeft en dat je beter of gezonder wordt als je 'natuurlijker' bent, wat dat ook moge betekenen. Gerandomiseerd klinisch onderzoek laat zien dat ook niets doen kan helpen, even sterk als placebo, in zowat 20 tot 30% van de proefpersonen. Een aantal aandoeningen genezen inderdaad vanzelf, als je de natuur haar beloop laat. Maar nog zieker worden en sterven is ook de natuurlijke gang van zaken. Ondertussen lijken ze te vergeten dat ook planten net als geneesmiddelen bestaan uit moleculen, de natuur is één grote farmacologische fabriek."Hoe kan je dan die onbedwingbare gewoonte verklaren om waarden te destilleren uit de natuur? "De wereld is vol orde. In een chaotische wereld waarin niets enige regelmaat vertoont zou niet te leven zijn. Aan die orde klampen we ons vast en afwijken van die orde kan sterke emoties oproepen. Kijk maar hoe we reageren op mutaties, monsters of catastrofes: de albino, de kat met de twee koppen, de klimaatverandering. Het is de "wraak van de natuur"! De afschuw die genetische modificatie bij sommigen oproept of de afkeer voor kernenergie na de ramp in Fukushima - waar wel niemand stierf door straling maar 15.000 stierven door de tsunami, die emoties gaan verborgen achter een logisch lijkende redenering op basis van een selectieve keuze uit het rijke pallet van de natuur. De veelheid van vormen van orde in de natuur is een onuitputtelijke bron van inspiratie om ons eigen gedrag aan te spiegelen. Je kan altijd wel iets vinden bij dieren, planten of planeten waarmee elke vorm van menselijk gedrag valt goed te praten of af te keuren." Enkele dagen na dit gesprek vertellen mensen dat de coronapandemie het gevolg is van het 'verstoorde evenwicht in de natuur'. Wie de denkfout in deze redenering wil leren ontmaskeren kan zich laven aan het filosofische kleinood van Daston. Lorraine Daston, Tegen de natuur in. Oorspronkelijke titel: Gegen die Natur, vertaald door Willem Visser. Octavo Publishing, 94 blz.