...

Zei u dreiging en onzekerheid? "De dreiging gaat uit van het onzichtbare virus dat ons belaagt, en er is onzekerheid over wat er nadien zal gebeuren", zegt prof. Laurence Ris, hoofd van de dienst neurowetenschappen aan de Universiteit van Mons. Kunnen we ons tegen die onaangename gewaarwordingen verzetten? De neurobiologe zoomt in op de hersenstructuren. Ze herinnert eraan dat de amygdala een potentiële dreiging herkent en signaleert, terwijl de hippocampus helpt om gegevens in hun context te plaatsen. Een harde knal bijvoorbeeld is een bedreigend signaal (volgens de amygdala), maar heeft niet dezelfde betekenis naargelang men weet dat er een vuurwerk aan de gang is of dat men een gasreuk waarneemt (dat is de bijdrage van de hippocampus).De prefrontale cortex beslist aan de hand van de gezamenlijke gegevens of er reden is om te reageren. Lijkt reageren gewenst, dan wordt de amygdala gestimuleerd, om het lichaam in gereedheid te brengen voor de respons of stressreactie. Dat behelst onder andere het activeren van de bijnieras, het vrijlaten van adrenaline vanuit het sympathisch zenuwstelsel en het activeren van hersenzones die de aard van de stressreactie zullen bepalen. Nu spreekt het vanzelf dat dit beheer van bedreigende situaties gekoppeld is aan leerprocessen, die neerslaan onder vorm van herinneringen. De her- inneringen maken het mogelijk sneller te beslissen hoe gevaarlijk een situatie is, aan de hand van een voorspelling. Bij een normaal leerproces evalueert de prefrontale cortex of voorspellingen correct zijn. Een voorspelling kan verkeerd blijken omdat er iets veranderd is in de context of omdat er foute of onvolledige informatie instroomt. In dat geval brengt de prefrontale cortex een nieuw leerproces op gang, om het gedrag aan te passen. Twijfel en onzekerheid worden op die manier onder controle gehouden. Als de hersenen voor het onderhouden van dit proces niet de nodige informatie krijgen (hoe gevaarlijk is dit virus?) of tegenstrijdige informatie (een masker dragen is nuttig, een masker dragen is niet nuttig), of als de gegevens voortdurend veranderen zodat aanpassing niet mogelijk is, raakt de prefrontale cortex overbelast. Het wordt onmogelijk om de juiste beslissingen te nemen. Onzekerheid slaat toe. Het resultaat is een uitgesproken activering van de amygdala, met optreden van angst en stress. Dit wordt nog aangewakkerd door een aantal bedreigende factoren die rechtstreeks op de amygdala inwerken. In het geval van deze coronacrisis zijn voorbeelden legio: de angst om ziek te worden, het verlies van een dierbare, werkonzekerheid, ... De angst die ontstaat vanuit de amygdala zal de beslissings- en leerprocessen in de prefrontale cortex verder verlammen. Er ontstaat een vicieuze cirkel van onzekerheid met angst en stress, die het beslissingsvermogen aantasten, met nog meer onzekerheid als gevolg. Laurence Ris legt uit dat we die vicieuze cirkel moeten doorbreken door het leersysteem weer op dreef te helpen. Daarvoor kunnen zowel lichaam als geest worden ingeschakeld. Het gunstige effect van lichaamsbeweging op het psychisch welzijn hoeft geen betoog meer. "Lichaamsbeweging heeft heilzame effecten op korte termijn omdat er endorfines worden vrijgezet in de hersenen. Op lange termijn heeft lichaamsbeweging positieve effecten op de werking van de hersenen, vooral op de hippocampus, die zeer belangrijk is om gegevens in hun context te plaatsen", zegt professor Ris. Maar de geest, hoe kan die helpen? Het antwoord ligt bij het limbisch systeem, dat deel uitmaakt van het beloningssysteem. Het limbisch systeem omvat twee structuren die al aan bod kwamen bij het bespreken van de leerprocessen, namelijk de hippocampus en de amygdala. Dat is geen toeval, want leerprocessen en beloning zijn nauw met elkaar verbonden. Als men een actie onderneemt die met succes wordt bekroond, verhoogt in de hersenen de afgifte van dopamine. Als het gedrag minder adequaat bleek, neemt het dopaminegehalte af. Het vrijlaten van dopamine geeft een plezierig gevoel en versterkt zo het adequate gedrag. Een dalend dopaminegehalte voelt veeleer aan als een teleurstelling. In die omstandigheden zullen de hersenen het gedrag bijstellen. In beide gevallen is er sprake van een leerproces.Het plezierige gevoel dat uitgaat van het beloningssysteem als men een succesvolle actie onderneemt, zal de angst en de stress doen afnemen. Daardoor krijgt de prefrontale cortex opnieuw meer controle, waardoor de angst en de stress verder wegebben. De vicieuze cirkel wordt afgebouwd. Maar hoe kan je nu het limbische systeem inschakelen? "Je moet gemakkelijk haalbare doelstellingen op zeer korte termijn nastreven", weet prof. Ris. "Bijvoorbeeld kleding sorteren, muziek of een taal leren met de computer... Kleine successen volstaan om het beloningssysteem te activeren en om de vicieuze cirkel van ontgoocheling te doorbreken. Het is beter niet te ver vooruit te lopen en geen strategieën uit te werken die geen onmiddellijke resultaten opleveren." Dat is bijzonder belangrijk voor kinderen, benadrukt de specialiste: "Kinderen moeten kunnen handelen in hun omgeving en moeten beloond worden voor hun acties. Bijvoorbeeld, helpen bij het eten maken, opruimen ... Die kleine handelingen kunnen beloond worden om hun leersysteem te laten werken. Het probleem met thuisonderwijs is dat er geen evaluatie is, er is geen terugkoppeling van informatie. Je weet niet waarom je werkt en of het efficiënt is." Ook meditatie en mindfulness hebben invloed op de hersenen. "Ontspanning en nadenken over wat je doet, en over de houding van het lichaam hebben al gunstige effecten op korte termijn. Op lange termijn zorgen meditatie en mindfulness ervoor dat je gevoelens en emoties beter kunt beheersen en dus de zaken weer onder controle kunt krijgen. Je kan niet alles controleren, maar als je nadenkt over de precieze houding van je lichaam op een gegeven ogenblik, als je beslist om al dan niet te bewegen, als je je rekenschap geeft van de kracht van de hersenen, krijg je weer controle over je lichaam en de omgeving en vermindert je onvermogen."