Gender in het vrije veld

Het begrip 'gender' is de laatste jaren gemeengoed geworden. Hoewel er nog wel eens discussie bestaat over wat er precies mee bedoeld wordt, wordt algemeen aangenomen dat gender iets typisch menselijk is: het 'sociale' geslacht, de manieren waarop biologische verschillen tot uitdrukking komen in identiteit, expressie en beleving. Bij steeds meer biologen wint het idee veld dat gender, net als bewustzijn, intelligentie, empathie of cultuur, niet alleen bij de mens voorkomt. De primatoloog Frans de Waal is een van hen. Hij belicht in Anders de sekseverschillen in het gedrag bij primaten en andere dieren, onder andere puttend uit tienduizenden uren aandachtige eigen observatie van mensapengedrag. Hij omschrijft gender als "de culturele jas waarin de seksen rondlopen", waarbij gender en sekse elkaar in complexe en nog niet helemaal begrepen terugkoppelingslussen beïnvloeden. Men denkt vaak dat er grote verschillen in gedrag zijn tussen de mannelijke en vrouwelijke seksen, maar die zijn er bij nader toezien vaak niet. De Waal ontzenuwt de vooroordelen en misverstanden over geslachtsverschillen. Bij chimps en bonobo's zijn de rolverdelingen tussen de geslachten als het op macht, verzoening, verstandhouding of samenwerking aankomt complex en allerminst stereotiep. Hij vindt het oneerlijk dat ook in de mensenmaatschappij vrouwen nog steeds aan het kortste eind trekken terwijl dat vaak en ten onrechte op basis van biologische verschillen gerechtvaardigd wordt. Het biologische noch het sociale geslacht blijken in de natuur absoluut binair verdeeld tussen 'man' of 'vrouw'. Het tussenliggende veld bij de mens is aanzienlijk: ruwweg 5 tot 10 procent van de mensen. Bij de andere mensapen bestaan dergelijke tussenvormen ook, al hadden primatologen daar tot nu toe weinig aandacht voor. Zo portretteert de Waal een chimp die hij voorzichtig omschrijft als "een overwegend aseksueel gender-nonconformerend individu". Net zo zijn er grote sterke apenmannen die geen enkele interesse vertonen voor strijd om de hoogste plek en komen homoseksuele handelingen in het wild veel voor. De Waal is een innemend en meeslepend verteller. Zijn eigen leven als mensaap, man en onderzoeker komt aan bod, net als de vele individuen zoals Luit, Mama, Orange of Donna, die we kennen uit zijn vorige boeken. Hij biedt een fris en genuanceerd perspectief op de menselijke genderdiversiteit. Wij lijken jammer genoeg wel de enige soort die gender- en seksueel gedrag labelt en daar vooroordelen aan koppelt, een destructieve gewoonte. Onze medeprimaten laten zien hoe flexibel onze biologische natuur wel is en bieden inspiratie om een samenleving op te bouwen waarin mensen ongeacht hun gender gelijkwaardig samenleven.Het verschil tussen het gedrag van mannen en vrouwen wordt vaak verklaard met een aan de evolutietheorie ontleende logica. Volgens het aan Darwin toegeschreven dogma vechten mannelijke dieren met elkaar om het bezit van vrouwtjes, "voeren vreemde tactieken uit" om promiscue te paren, gedreven door een biologisch gebod om hun overvloedige zaad te verspreiden. Vrouwtjes zouden daarentegen monogaam en passief zijn, geduldig wachtend tot hun grote, energierijke eieren worden bevrucht door goedkoop en klein sperma, waarna ze hun broed moeten koesteren. In Bitch doorprikt zoöloog Lucy Cooke die verklaring als het resultaat van eeuwen seksistisch denken en laat ons anders kijken naar de plaats en het gedrag van het vrouwdier in de natuur. Cooke gaat met vooraanstaande collega's in lab en veld op zoek naar de rijke diversiteit van geslachtelijk gedrag. Aan de hand van een schat aan voorbeelden, van matriarchale meerkatten tot geslachtswisselende rifvissen, ontmantelt Cooke de misvattingen over binaire sekserollen en weerlegt vrolijk de vele vooroordelen over mannelijke dominantie en vrouwelijke volgzaamheid. De variatie in anatomie en gedrag in de 'evolutionaire regenboog' is verbluffend. Het boek is een caleidoscoop van gendervarianten.Homoseksueel gedrag is bij minstens 450 soorten beschreven. Slechts zeven procent van de diersoorten zijn monogaam, wat betekent dat massa's vrouwelijke dieren, van berberapen tot pimpelmezen, seks hebben met talrijke partners. Vrouwelijke dieren kunnen net zo promiscue, competitief, agressief, dominant, ondernemend of dynamisch zijn als mannetjes. Een oeroud complex van genen en hormonen creëert een breed gedragsspectrum in een mix van gameten, gonaden, genitaliën, lichamen en hun omgeving. Vruchtbare leeuwinnen kunnen vele keren paren met diverse mannetjes. Mevrouw grote gerande oeverspin bijt het hoofd van haar partner af en zuigt zijn lichaam leeg vlak nadat zij zijn zaad ontvangen heeft. Vrouwtjes topi-antilopen strijden met elkaar om de gunst van een stier. Bij tweede derde van de vissoorten zorgen alleenstaande mannen voor de jongen. Veel vrouwelijke dieren hebben een vaginale anatomie waarmee ze het vaderschap van hun kroost beheren. Caraïbische zeebaarzen zijn hermafrodiet en monogaam en veranderen verscheidene keren per dag van rol tussen eieren leggen en eieren bevruchten. Andere vissoorten beginnen hun leven als man en veranderen later in vrouw, weer andere veranderen van man in vrouw als de moeder van hun broed wordt opgegeten door een predator. Cooke stelt de misogyne myopie bij met een fascinerende reeks intrigerende voorbeelden en onderzoeken in een breed spectrum van lichamen en gedrag. Ze laat zien dat er in de biologie nog semantisch en filosofisch werk aan de winkel is om de zwart-wit tegenstellingen tussen mannelijk en vrouwelijk te herbekijken en herbenoemen.