In de meanders van een ontluikende seksualiteit

Jongeren worden slecht begeleid in hun seksuele ontwikkeling en missen de mogelijkheid om een echte dialoog aan te gaan. Dat denkt prof. Fabienne Glowacz, die als psychologe en psychotherapeute verbonden is aan de universiteit van Luik. Ze baseert zich hiervoor op haar onderzoeksresultaten en ervaring in de klinische praktijk. Dit is uiteraard niet nieuw, de vorige generaties worstelden er ook mee. Maar voor jongeren van vandaag is het gemis problematischer, omdat ze leven in een oversekste maatschappij. De reclame, de media, de pornografie en de sociale netwerken verwijzen voortdurend naar stalking, verkrachting, pedofilie of naar bewegingen die tegen dit soort misbruiken de strijd aanbinden, zoals #Me Too. "Adolescenten leven in een wereld waar afwijkend, agressief of ongezond seksueel gedrag disproportioneel veel plaats inneemt", stelt de Luikse psychologe. "Zij moeten hun weg zien te vinden zonder dat ze kunnen steunen op een vast referentiekader. Bijna nooit ligt het accent in de communicatie op positieve seksualiteit en seksuele gezondheid." In vele gezinnen blijft het moeilijk om seksualiteit ter sprake te brengen. Ouders vinden niet de juiste woorden of voelen zich ongemakkelijk, terwijl de kinderen hun intimiteit proberen te vrijwaren en aarzelen om de vragen te stellen die hen bezighouden. Seksuele voorlichting beperkt zich vaak tot anticonceptie en bescherming tegen seksueel overdraagbare infecties. Prof. Glowacz erkent dat het onderwijs stappen onderneemt om kinderen en jongeren te ondersteunen bij hun relationele, affectieve en seksuele ontwikkeling, zoals dat door de Wereldgezondheidsorganisatie en Unesco wordt aanbevolen: "Dat is een interessant initiatief, maar het betekent maar een klein stapje vooruit in vergelijking met het diepgaander werk dat zou moeten geleverd worden als men echt wil tegemoetkomen aan de bredere aspecten waartegen jongeren aankijken in hun psycho-affectieve en seksuele ontwikkeling. Denk maar aan vragen rond wederzijdse instemming en seksuele weerbaarheid, wat betekent dat de adolescent zelf beslist en beschikt over zijn seksualiteit." Verschuift de leeftijd van de eerste seksuele ervaring? Het valt niet mee om dit te onderzoeken, want men moet hiervoor een beroep doen op getuigenissen of antwoorden op vragenlijsten. Met het oog op de leeftijd van de respondentenpopulatie impliceert dat omslachtige ethische voorzorgsmaatregelen. Wat verstaat men overigens onder een eerste seksuele ervaring? Onderzoek spitst zich hoofdzakelijk toe op vaginale penetratie, maar het lijkt redelijk om ook anale penetratie, fellatio en cunnilingus in overweging te nemen. In tegenstelling tot wat algemeen wordt aangenomen, heeft er de jongste decennia geen significante verschuiving plaatsgevonden in de leeftijd van de eerste seksuele ervaring, als men die koppelt aan het criterium van vaginale penetratie. "We hebben een eerste studie gedaan in het Franstalige landsgedeelte in 2009, en een tweede studie in 2019", aldus prof. Glowacz. "De cijfers liggen zeer dicht bij elkaar. De leeftijd van de eerste seksuele ervaring lag in beide gevallen rond 17 jaar." Toch valt er een trend op: de meisjes neigden oorspronkelijk hun eerste seksuele ervaring iets later op te doen dan de jongens, maar er is een inhaalbeweging aan de gang. Dat heeft allicht te maken met een evolutie die niet rechtstreeks de seksualiteit betreft, maar wel met het veranderende statuut van de vrouw, en langs die weg met een veranderende manier waarop meisjes met hun seksualiteit omgaan. Meer gegevens komen naar voren uit een enquête die het Franse statistiekbureau Ifop (Institut français d'opinion publique) in oktober 2013 publiceerde. Daaruit bleek bijvoorbeeld dat bijna 80% van de jongeren tussen 15 en 17 jaar destijds al eens gekust had; in de leeftijdsgroep van de adolescenten masturbeerde 80% van de jongens en 50% van de meisjes. Een derde van de jongeren tussen 15 en 17 jaar had vaginale seks, evenals twee derde in de leeftijdsgroep tussen 18 en 19 jaar. Volgens diezelfde enquête lag de leeftijd van de eerste seksuele ervaring gemiddeld bij 17,3 jaar, een daling ten opzichte van de jaren 1990. Ifop verzamelde ook gegevens over de meest populatie houdingen tijdens de seks in de leeftijdsgroep tussen 18 en 24 jaar. De missionarishouding was koploper, want 87% van de respondenten gebruikten deze houding; 78% deed het wel eens op z'n hondjes en 74% was vertrouwd met de andromache (de vrouw zittend bovenop de man). De fellatio en de cunnilingus zouden al bekend terrein geweest zijn voor 70% van de jongeren tussen 15 en 17 jaar, faciale ejaculatie voor 22% en anale seks voor 18% (24% van de jongens en 18% van de meisjes). Uit een Britse peiling bij een uitgebreide steekproef blijkt dan weer dat de seksuele praktijken bij jongeren in 2017 meer gevarieerd waren dan rond het jaar 2000. Destijds waren jongeren geneigd tot een klassiek gedrag naar het beeld van wat ze dachten dat hun ouders deden. Sindsdien zouden sommige handelingen, zoals orale en anale seks, als veel gewoner worden beschouwd. "Tegelijkertijd voelen mensen zich vrijer om over deze praktijken te spreken en ze te overwegen", aldus Fabienne Glowacz. "Het lijkt erop dat die praktijken uit de taboesfeer worden gehaald. Toch moeten we een zorgvuldig onderscheid maken tussen waarover mensen spreken en wat ze ook echt toepassen." Vroegtijdige seksuele ervaringen, vóór de leeftijd van 15 jaar, komen vandaag niet méér voor dan in de voorbije decennia. Dat is een goede zaak, want die ervaringen zijn gecorreleerd met problematisch gedrag, zoals misdaden en middelenmisbruik. Vroegtijdig seksueel gedrag is slechts één aspect van het globale (dis)functioneren van de adolescent en heeft vaak te maken met traumatische ervaringen in de kindertijd en de preadolescentie, zoals seksuele agressie of lichamelijke mishandeling, enzovoort. "Die trauma's predisponeren de adolescent tot een vroegtijdige seksuele ontplooiing of stellen hem in het beste geval bijzonder bloot aan allerlei seksueel getinte verleidingen", weet de spreekster. Ze denkt nog aan een andere factor: een vroegtijdige puberale rijping. "Ik verwijs naar het werk van wijlen dr. Jean-Pierre Bourguignon, destijds verbonden aan de dienst kinderendocrinologie en jongerengeneeskunde van het CHU van Luik. Hij toonde aan dat de timing van de puberteit bepalend is voor de leeftijd van de eerste seksuele ervaring. Hetzelfde geldt overigens voor de gepercipieerde evolutie van de puberteit, wat verwijst naar de manier waarop de adolescent zijn lichamelijke en psychische rijping percipieert in vergelijking met andere personen." Hoewel het ontluiken van de seksualiteit zich momenteel minder in de taboesfeer bevindt dan vroeger, blijft het proces bijzonder angstwekkend. Dat houdt verband met de ingrijpende lichamelijke en psychische veranderingen waarmee adolescenten tijdens de puberteit te maken krijgen. Tegelijk vindt er een duidelijke positionering tegenover het andere gender plaats. Jongeren moeten aan een hele reeks vragen het hoofd bieden. Fabienne Glowacz weet het wel zeker: het klimaat dat in onze maatschappij de seksualiteit omgeeft - met verhalen rond pedofilie, stalking, verkrachting, enzovoort - is niet van aard om hen een veilig gevoel te geven terwijl ze het terrein aftasten. Ze zegt het nog eens, jongeren moeten een plek vinden waar ze met volwassen referenten in gesprek kunnen gaan rond hun seksuele en affectieve ontwikkeling. Wat het niet eenvoudiger maakt en de onzekerheid nog doet toenemen, is dat adolescenten tegenwoordig aanleiding vinden om zich vragen te stellen rond hun seksuele identiteit. "We kennen een ongeziene evolutie, die jongeren van 14-15 jaar ertoe aanzet op zoek te gaan naar hun identiteit, met als gevolg dat sommige zich omschrijven als biseksueel of non-binair (*)", aldus prof. Glowacz. Ons tijdperk wordt gekenmerkt door het erkennen van seksuele minderheden, samen benoemd als LGBTQ+. Dat is een belangrijke stap in de strijd tegen stigmatiseren. Maar tegelijk gaan sommige jongeren piekeren over hun seksuele identiteit. Ze stellen zich vragen die in het verleden niet opgeworpen mochten worden en onbespreekbaar bleven, maar meteen is dat vaak oorzaak van een diepe ontreddering. Het wegvallen van taboes en het verbreden van normen en beeldvorming leiden ertoe dat een kleine groep jongeren zich vrij vlot gaat uiten als biseksueel of non-binair, ook al zijn ze dat eigenlijk niet. "Adolescenten krijgen voortaan te maken met een wereld waarin alles kan en mag", stelt Fabienne Glowacz vast. "Dat maakt de psychische ontwikkeling en de identiteitsvorming tijdens de adolescentie complex." Net zoals volwassenen kunnen ook adolescenten seksuele stoornissen hebben. Op dat vlak vormen ze niet echt een aparte categorie, want het algemene beeld van die stoornissen is een vrij getrouwe afspiegeling van wat zich ook in de hogere leeftijdscategorieën voordoet. In 2016 werd hierover een grootschalige Britse enquête gepubliceerd bij 2.392 vrijwilligers uit de leeftijdscategorie tussen 16 en 21 jaar. Uit de resultaten blijkt dat herhaalde seksuele problemen zich voordoen bij 10% van de jonge mannen en 12,5% van de jonge vrouwen die nog niet met een partner samenwonen. Jongens hadden vooral problemen met het krijgen of het handhaven van een erectie en ejaculatio praecox; het probleem veroorzaakte een gevoel van ontreddering bij respectievelijk 42% en 34% van de betrokkenen. De erectiestoornissen hebben meestal te maken met de performantiecriteria die de jongeman zichzelf oplegt, alsook met de angst om die criteria niet te bereiken. Ejaculato praecox is dan weer omzeggen fysiologisch bij adolescenten, zei Philippe Duverger (diensthoofd kinderpsychiatrie van het CHU van Nantes) in 2019 tijdens een interview met het tijdschrift Le Cercle Psy. Maar hij voegde eraan toe dat het voor de jongeman een pijnlijke en kleinerende ervaring is. Bij de meisjes was de belangrijkste klacht in de Britse peiling de onmogelijkheid om tot een orgasme te komen. In de tweede plaats kwam vaginale droogheid. Deze problemen veroorzaakten psychisch leed bij respectievelijk 30% en 9% van de betrokken jonge vrouwen. De Franse kinderarts schrijft deze stoornissen toe aan depressie of, erg nuchter bekeken, aan een gevoel om niet tegemoet te kunnen komen aan seksuele normen die door de media worden opgeklopt. Clinici verwijzen voorts naar een reeks andere relatief frequente klachten. Bij meisjes zijn dat bijvoorbeeld een gebrek aan libido, pijn tijdens de coïtus en vaginisme. Bij jongens leeft soms de overtuiging dat de penis te klein is of zelfs de afmetingen van een micropenis heeft. Dat heeft een weerslag op het beeld dat de jongeman zich vormt van zijn mannelijkheid en van zijn potentieel om een partner met zijn penis te laten genieten.