...

Nobelprijslaureaat Daniel Kahneman, presidentieel adviseur Cass Sunstein en foutenspecialist Olivier Sibony vormen samen een supergroep van gedragswetenschappers. In hun gezamenlijke boek laten ze zien dat de dwaalwegen van de menselijke geest nog lang niet allemaal in kaart zijn gebracht. Kahneman zette onze vooringenomenheid al eerder op de kaart met zijn bestseller Onze feilbare geest. Nu brengt hij samen met zijn collega's in Ruis een andere en onderschatte blinde vlek van ons denken voor het voetlicht. Ruis is de hoeveelheid meningsverschil tussen mensen die professionele beoordelingen treffen. Het doet zich voor in organisaties waar verschillende individuen situaties moeten beoordelen zoals een hospitaal, personeelsdienst, verzekeringsmaatschapij of rechtbank. Het gaat altijd om beoordelingen waarachter mensen schuil gaan: diagnoses, premies, aanwervingen of straffen en die ingrijpende gevolgen hebben voor de betrokkene, zeker als het fout gaat. Onderzoek laat bijvoorbeeld zien hoe rechters dezelfde zaak anders beoordelen waardoor de veroordeelde van de ene rechter vijf jaar gevangenisstraf krijgt en van de ander negen jaar. Dat soort verschillen zijn onrechtvaardig en schadelijk. Ruis blijft onzichtbaar als je naar een individueel geval kijkt, dan kan je hoogstens vooroordeel herkennen. Ruis herken je pas als je de beslissingen van verschillende individuen naast elkaar legt. Experten hebben de aura het juist (voor) te hebben. De realiteit is dat ze vaak van mening verschillen omdat hun interpretatie van de feiten of de conclusies die ze uit de data trekken sterk kunnen afwijken. Maar aangezien hun beoordelingen meestal nooit vergeleken worden, blijven die verschillen onopgemerkt. Die afwijkingen ontstaan op verschillende niveau's. Er is 'niveauruis' waardoor iedereen op een eigen manier reageert op specifieke situaties. (De een is al optimistischer, strenger of teerhartiger dan de ander.) Er is 'gelegendheidsruis', waardoor de omstandigheden van het moment mee de keuzes bepalen. (Iemand heeft slecht geslapen, heeft gisteren te veel gedronken of heeft net ruzie gemaakt met een partner.) En er is 'patroonruis' als gevolg van de unieke gevoeligheid van iemand voor bepaalde aspecten van een zaak. (Mensen hebben unieke achtergronden, voorgeschiedenissen, voorkeuren die hun beslissingen mee bepalen.) Er is veel ruis in de geneeskunde. Geneeskunde is nu eenmaal geen wetenschap en wie bij wie wat en wanneer diagnosticeert, is onderhevig aan ruisbevorderende factoren. Alleen al om dit specifieke hoofdstuk is Ruis voor Artsenkrantlezers de moeite waard. Bij radiologen en patholoog-anatomen staat diagnostische variabiliteit bekend als hun achilleshiel. Niet dat daar meer ruis optreedt dan in andere vakgebieden, maar omdat ruis er gemakkelijker te documenteren valt. De beoordelingen van angiogrammen, van weefselveranderingen in de borst, van endoscopische beelden van endometriose, van röntgenfoto's van tuberculose, van huidafwijkingen bij melanoom of van de symptomen van psychische aandoeningen zijn bijzonder ruisgevoelig. In vakgebieden met vage criteria en ingewikkelde beoordelingen is de interbeoordelingsbetrouwbaarheid zwak. Een ander woord voor ruis. Het goede nieuws is dat de geneeskunde zich van het probleem bewust is, misschien meer dan andere vakgebieden. Training, second opinion, diagnoserichtlijnen of algoritmes helpen ruis te verminderen. De bekendste richtlijn is wellicht de apgar- of centor-scores waarbij afzonderlijke elementen duidelijk omschreven zijn. Een complex oordeel wordt opgesplitst in een aantal suboordelen binnen vastgelegde kaders. De enige manier om ruis te ontmaskeren en te onderdrukken is 'beslissingshygiëne': lijst alle opties op, beslis hoe je ze evalueert, maak deze beoordelingen onafhankelijk van elkaar en kom dan samen tot een conclusie. Als het bestrijden van vooroordeel vergelijkbaar is met een geneesmiddel of een vaccinatie, is het bestrijden van ruis te vergelijken met handen wassen: je hebt geen idee welke microben je weg wast en als je het goed doet, zal je het ook nooit weten. Het is een preventieve procedure en je past ze toe ook al weet je niet welk specifiek vooroordeel je ermee voorkomt, maar je brengt wel uniformiteit en discipline in de beoordeling. Dat was wat bijvoorbeeld ontbrak in de diverse reacties van Europese landen op de bijwerkingen van het Oxford/AstraZeneca-vaccin. Iedereen keek naar dezelfde gegevens en had min of meer dezelfde objectieven, toch namen slimme en hooggekwalificeerde mensen heel andere, vaak tegengestelde conclusies. De variabiliteit in de maatregel was in de media te lezen, maar meestal blijft ruis verborgen achter de façades van organisaties. Hopelijk vermag dit boek, ondanks zijn gebrek aan eindredactie, met wanordelijke, wijdlopende of onleesbaar technische hoofdstukken, de ogen openen voor de funeste invloed van ruis op ons aller levens.