...

In de jaren 1990 werd iets eigenaardigs opgemerkt in Duitse aquaria. De marmerkreeft, zoals ze nu genoemd wordt, is een zoetwaterkreeft die zich ongeslachtelijk, via parthenogenese, bleek voort te planten. Geen enkele andere van de 15.000 soorten tienpotigen doet dat, er zijn geen populaties in het wild gekend, niemand weet waar de marmerkreeften vandaan gekomen zijn.Alle nakomelingen van de vrouwelijke marmerkreeften zijn klonen, generatie na generatie zijn ze genetisch identiek aan elkaar. Ze zijn ideaal om de invloed van de omgeving te bestuderen, om nature en nurture uit elkaar te rafelen, dachten de biologen. Niets bleek minder waar. Ondanks gestandaardiseerde gelijke omstandigheden van water, licht, temperatuur, voedsel en zelfs de persoon en de procedures waarmee die hen verzorgde vertonen de marmerkreeften een verbluffende variatie. In de kolonie klonen ziet men grote verschillen in anatomie, omvang, kleur en gedrag (individueel en sociaal). De een kan 20 keer zwaarder zijn dan haar soortgenoot met exact dezelfde genen. Sommige leven twee keer langer dan andere. Identiek genotype, identieke omgeving, ander fenotype. Het raadsel was compleet en is dat nog steeds. We hebben geen flauw idee wat deze verschillen kan verklaren. Met die steen in de kreeftenpoel van de biologie begint auteur en radiomaker Michael Blastland zijn boek The hidden half.Gelijkaardige fenomenen doen zich voor bij gekloneerde muizen, Guinese biggetjes en varkens en we tasten in het duister over de oorzaken of processen die achter deze verschillen schuil gaan. We moeten niet eens bij proefdieren gaan kijken om op deze grenzen van de kennis te stuiten. Als de een van een eeneiige tweeling psychoses heeft is de kans 50% dat de ander ook psychosegevoelig is. Een verklaring voor de andere 50% hebben we niet. Siamese tweelingen zijn nog meer gelijk en delen een stuk van hun lichaam en zijn toch vaak zo verschillend van persoonlijkheid en aard dat het samenleven ondragelijk wordt.En hoe identieker kan het worden als twee delen van hetzelfde lichaam? Niettemin krijgt een vrouw die in de ene borst kanker krijgt zelden ook kanker aan de andere kant. Twee borsten, zelfde DNA, voeding, temperatuur, kledij, bewegingspatroon, evenveel gedronken of gerookt. Waarom aan de ene kant wel en aan de andere kant niet? We weten het niet. En hetzelfde gaat op voor nieren, longen en testikels. Blastland wijst op nog meer gelijkaardige blinde vlekken in onze kennis over de werkelijkheid. Blinde vlekken die we niet meer zien omdat we ze mentaal opvullen. We denken te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit en zien overal oorzaak en gevolg. De ongelukkig weggetrapte bal breekt de ruit. De remmen dichtknijpen doet de fiets stilstaan. Dan is de causaliteit duidelijk en we gaan er graag vanuit dat dat altijd zo is. Voor alles willen we een verklaring.Maar waarom wordt de ene zoon een traumachirurg en belandt de andere in de gevangenis? Waarom brengt de ene zakelijke strategie roem en winst en eindigt de andere in bankroet? Hoe komt het dat we voor bepaalde geneesmiddelen 25 mensen moeten behandelen om bij één effect te zien? Waarbij het vooral intrigerend is dat we op voorhand niet weten wie die ene zal zijn waarbij de therapie aanslaat. De nnt ( numbers needed to treat, zie: thennt.com) is een van de vele (misschien niet toevallig ook medische) enigma's die Blastland deskundig, fijnzinnig en met veel gevoel voor understatement serveert. De wereld staat bol van de uitzonderingen op de regel. Mooie theorieën genoeg, maar die blijken in de ingewikkelde, chaotische realiteit niet zo maar op te gaan. En de marmerkreeftjes laten zien dat zelfs in de best gecontroleerde omstandigheden de werkelijkheid ons plots ontsnappen kan. We denken zo graag in termen van regelmaat en voorspelbaarheid, ook in ons sociaal, economisch en politiek leven. Blastland laat aan de hand van talloze voorbeelden zien hoe het causale en controlerende denken te kort schiet in onderwijs, opvoeding, gezondheid, misdaad, mobiliteit, werk, ontwikkeling of beleid.De auteur vervalt bij al deze epistemiologische tegenslag niet in doemdenken. We moeten de twijfel en onzekerheid terugvorderen van cynici en wantrouwigen en het als instrument gebruiken voor de verantwoordelijke redelijkheid. Hij pleit voor constructieve nederigheid en gedisciplineerd pluralisme: weet dat je veel niet weet en probeer verschillende methodes om uit te vinden wat werkt.Niet alle kennis is universeel toepasbaar, elk verhaal kan door een disruptieve kleinigheid totaal anders eindigen. Het ligt niet in onze handen, het zit niet in ons hoofd, het is de wereld die telkens weer verrassend want onvoorspelbaar is. Dat proberen te controleren zal nooit lukken, er constructief mee omgaan en er het beste van maken misschien wel. Michael Blastland, The hidden half. How the world conceals its secrets. Atlantic Books, 295 blz.