Blijvend communiceren met personen met dementie

Doordat we dementie essentieel bekijken als een ziekte gekenmerkt door geheugenverlies, zijn we geneigd te focussen op de herinneringen van dementiepatiënten. "Er is op zich niets mis met het ophalen van aangename herinneringen, want de positieve gevoelens die eraan gekoppeld zijn, komen mee naar het hier en nu", duidt Kasper Bormans. "Maar als dat de enige benadering is, beroven we patiënten met dementie van ieder toekomstperspectief. Mensen - ook ouderen met dementie - komen 's morgens uit hun bed omdat ze iets hebben om naar uit te kijken. Iedereen heeft dat nodig." "Laat ik het nog anders stellen. Als de klemtoon ligt bij het geheugenverlies, dan gaat alle aandacht naar een potentieel dat bij het voortschrijden van de dementie alleen maar zal aftakelen. De patiënt en zijn omgeving komen daardoor in een doodlopende straat terecht. Dat heeft een verlammend effect. Daar ligt dus de essentie van mijn boek: hoe kunnen we de focus verleggen van de geheugenstoornissen naar communicatieverlies? En de persoon centraal stellen, veeleer dan zijn aandoening?" Het boek van Kasper Bormans reikt in korte hoofdstukjes 52 manieren aan om blijvend en beter met dementiepatiënten te communiceren. Dit opent voor de lezer het perspectief van verschillende/talrijke oplossingen, in schril contrast met de focus op het geheugenverlies, die slechts naar één enkel traject van onverbiddelijke achteruitgang leidt. Met dat brede aanbod komt de auteur tegemoet aan het besef dat iedere patiënt anders is, en zich overigens verschillend gedraagt van dag tot dag.Eén van de technieken die in het boek worden beschreven, is het openen van de 'ja-kamer'. Als men erin slaagt een persoon op een paar inleidende vragen 'ja' te laten antwoorden, verhoogt de kans dat hij ook 'ja' zegt op datgene waartoe men hem eigenlijk wil overhalen. Kasper Bormans kwam met dat soort trucjes in contact toen hij in de loop van zijn doctoraatsonderzoek marketing ging studeren: "Een gladde verkoper zal het gesprek aanvatten met: alles goed? Hebt u de weg naar hier goed gevonden? Als je daar als klant een paar keer bevestigend op geantwoord hebt, wordt de kans groter dat je daarna ook 'ja' zegt tegen de bestelbon voor die nieuwe auto." Van verkopers wordt dat losjesweg aanvaard, maar Kasper Bormans kreeg wél de vraag of dit - toegepast op de omgang met dementiepatiënten - eigenlijk niet een vorm van manipulatie is. Hij weet het wel zeker: "In de communicatie tussen personen kan je niet vermijden om te beïnvloeden. Bij contact heb je altijd een impact op een ander. En als je een tegenstribbelende patiënt alsnog zijn medicatie kan doen nemen, dan ben je vooral voor zijn welzijn aan het zorgen. Daarom lijkt die benadering mij wel verantwoord." Niet bij ieder contact stuit men op weerstand. In dat geval kan men onmiddellijk overgaan naar de tweede stap, die van de gevoelswereld. "Ik denk vaak aan het Engelse woord emotion, waar motion in zit", vertelt de Leuvense sociaal wetenschapper. "Als je iemand tot iets wil bewegen, moet je dat niet met argumenten doen - dat heeft veldonderzoek uitgewezen. Een voorbeeld? Als je wil voorgaan in een wachtrij voor de fotokopieermachine, geeft een argumentatieloze uitspraak zoals ' Mag ik voorgaan want ik moet een fotokopie nemen?', je evenveel kansen als het argument ' Mag ik voorgaan want ik ben gehaast?', zo blijkt. Veel efficiënter is om op de gevoelens van de andere in te spelen. Maar het moet wel op een zachte manier gaan." "In de zorg zijn we te veel geneigd om ons advies bijna onder vorm van een bevel te formuleren, omdat de zaken moeten opschieten. Beter is het verzoek zodanig te formuleren dat men mensen enige keuzevrijheid laat. Zeg bijvoorbeeld niet: ' Sta recht', maar zeg: ' Kunt u alleen rechtstaan of zal ik u helpen?' In beide gevallen begrijpt de patiënt dat hij moet rechtstaan, maar het tweede verzoek zal hij aangenamer beleven." Woorden (of gebaren) die aansluiten bij de gevoelswereld van de patiënt, kunnen de vertrouwensrelatie versterken en daardoor de communicatie verbeteren, zo staat in Tijd maken voor mensen met dementie te lezen.Wie tot de gevoelswereld van een dementiepatiënt toetreedt, kan hem een toekomstperspectief bieden. "Ik kan dat niet genoeg zeggen: we zien mensen met dementie en ouderen in het algemeen te veel als mensen die in het verleden leven, met hun herinneringen. Hun hang naar muziek van vroeger schrijven we toe aan nostalgie. Dat is echter maar een stuk van het verhaal. Doordat ze die liedjes kennen, kunnen ze anticiperen op het vervolg terwijl ze ernaar luisteren. Als men bij mensen - ook ouderen - een CT-scan neemt terwijl ze naar muziek luisteren, worden er systematisch hersenregio's geprikkeld die te maken hebben met hoop en anticipatie. Een deel van het plezier zit in het kunnen aanvullen. Dementie is dus niet alleen geheugenverlies, maar ook toekomstverlies. We moeten als medemens de nabije toekomst van de patiënt zichtbaar maken. Als bezoekers van een oudere in het rusthuis afscheid nemen, raad ik hen bijvoorbeeld aan niet te zeggen: ' Ik ga naar huis', maar ' Tot volgende week'. Daarmee bied je hen iets om naar uit te kijken." "Dat brengt ons naadloos bij een volgende aspect: als men naar de toekomst kijkt, is positiviteit een belangrijk gegeven. Dat betekent dat men op een andere, serenere manier naar de realiteit leert kijken. Een persoon met dementie dwaalt? Dat kan lastig zijn, maar tegelijk wijst dat erop dat hij toch nog de fysieke gezondheid heeft om te wandelen. Ook tegenover de dementiepatiënt zelf kunnen die positiverende boodschappen worden gebracht: ' Goed dat je zo'n doorzetter bent', veeleer dan ' Je zal daarmee moeten leren leven'. In de marketing heet dat 'social labeling'. Dat betekent dat als je op iemand een etiket kleeft, die zich daar ook naar gaat gedragen. Als een dienstleverancier je 'beste trouwe klant' noemt, dan doet hij dat doelbewust, omdat hij weet dat je daardoor een trouwe klant blijft. Waarom zouden we dat niet mogen toepassen op ouderen (met dementie), die zichzelf als doorbijters gaan beschouwen omdat we hen als dusdanig bestempelen? Taal heeft aldus niet alleen een beschrijvende functie, maar creëert ook een realiteit." Ten slotte is het ook mogelijk het gevoel van eigenwaarde van een dementiepatiënt te verbeteren. Kasper Bormans ontwikkelde daarvoor de app 'MemoryHome'. Een heel verhaal, dat u in onze volgende editie leest.