...

Rembert Dodoens wijdt uitvoerig uit over een tweetal psychiatrische aandoeningen: Mania cum Melancholia affinitatem habet (manie met melancholie) en Memoria amisa ac recuperate (hij verloor zijn geheugen maar recupereerde). In beide gevallen bracht medicamenteuze therapie blijkbaar weinig verbetering, zodat uiteindelijk dan maar werd gesuggereerd dat een trepanatio verlichting zou kunnen brengen. Op het eerste zicht kan het verwondering wekken dat een kruidendokter als Rembert Dodoens finaal deze operatie voorstelt. Men mag echter niet vergeten dat de Exempla Rara door multicentrische en multidisciplinaire samenwerking tot stand kwam. Zo heeft ook de beroemde Weense chirurgijn Mathias Cornax, ondermeer bekend vanwege het verrichten van keizersneden, een belangrijke bijdrage aan het boek geleverd.Bij archeologische opgravingen rondom de Sint-Romboutstoren in Mechelen werd trouwens ook een schedelfragment uit de 16de eeuw gevonden die tekens van trepanatie vertoont. Wat meteen bewijst dat de ingreep in het Mechelen van Dodoens zeker werd uitgevoerd.NeolithicumTrepanaties waren zonder twijfel de eerste majeure ingrepen die door de mens werden verricht. Getrepaneerde schedels vindt men al vanaf het neolithicum (11.000 v.C). In zowat alle culturen werden er schedelgaten geboord. Zo vertonen niet minder dan 6 procent van alle Peruviaanse mummies tekens van schedelboring. Ook in ons land werden een drietal getrepaneerde schedels uit de prehistorie gevonden. Wat het eigenlijke doel was van deze operatie is niet duidelijk. De schedels vertoonden geen vooraf bestaande afwijkingen te wijten aan osteïtis of syfilis. De ingreep werd waarschijnlijk uitgevoerd ter behandeling van hoofdpijn, epilepsie of ... waanzin. Misschien was het enkel een magische handeling om boze geesten te laten ontsnappen? Onderzoek van skeletten liet toe vast te stellen, dat zowat de helft van de getrepaneerden de ingreep overleefden, gezien de schedelopeningen verschijnselen van heling vertoonden! De ingreep kon op verschillende manieren worden verricht: door het bot met een scherpe steen of schelp; een gat in de schedel maken met een stuk vuursteen of een stenen bijl; door kleine boorgaten met elkaar te verbinden een luik van het bot te verwijderen. Tenslotte werd de schedel soms gewoonweg ingeslagen met een stenen hamer en beitel.Tot ver in de middeleeuwen was schedelboring de eerstekeuzebehandeling van voor ernstige waanzin. Zo weet men dat in 1393, in volle honderdjarige oorlog, de Franse koning Karel VI, bijgenaamd Le Fou, getrepaneerd werd in de hoop hem van zijn ziekte te genezen. Zonder succes helaas. SchedeltraumataIn zijn De capitis vulneribus (Over hoofdverwondingen) raadt Hippocrates reeds aan bij schedeltraumata met een raspatorium na te gaan of de breuk doorheen de tabula interna loopt, en zo ja, een trepanatie uit te voeren. Optreden van koorts, afsterven van bot en wondverkleuring zijn prognostisch ongunstige tekens.Ook in Methodus medendi van Galenus _ ook wel Megatechne (de Grote Technieken)genoemd _ krijgen schedelfracturen voldoende aandacht. Exploratie met een raspatorium is noodzakelijk. Bij ettervorming worden de 'meningen' of hersenvliezen gereinigd. Om een hematoom te evacueren gebruikt men best een abaptiston (een perforator met een kraag), om de dieper gelegen hersenstructuren niet te kwetsen. De opening kan nadien met een lenticulair mes vergroot worden.De bekende Duitse legerchirurgijn uit de renaissance, Hans von Gersdorff, beschrijft in zijn Feldbuch Der Wundartzney niet alleen de techniek van de trepanatie maar ook de nodige instrumenten. Zijn kurkentrekkervormig trepaan laat ook prima toe ingedeukte schedelfragmenten terug op hun plaats te brengen.Paré en VesaliusNiet alleen Ambroise Paré, maar ook onze Andreas Vesalius heeft als legerchirurgijnherhaaldelijk trepanaties verricht.In 1559 stonden ze samen aan het sterfbed van Hendrik II van Frankrijk die enkele dagen voordien tijdens een ruitertornooi een zwaar schedeltrauma had opgelopen. Een trepanatie had de ongelukkige koning mogelijk kunnen redden... maar beide grootmeesters namen een afwachtende houding aan. Het is soms makkelijker een eenvoudige soldaat op het slagveld te trepaneren dan een vorst in zijn paleis...