...

Thans zou men onder 'zeldzame ziekten' kunnen verstaan chronische invalidiserende en vaak levensbedreigende aandoeningen met een prevalentie van maximum 5 per 10.000 inwonenden in de Europese Gemeenschap. Voor de diagnose, preventie of behandeling gebruikt men vaak de zogenaamde 'weesgeneesmiddelen'. Maar in de tijd van Dodoens was dat anders! Meer dan een botanicus Over de ondertussen meer dan 500 jaar geleden in Mechelen geboren Rembert Dodoens (1517-1585) is recent al heel wat geschreven. Hij is vooral bekend als de botanicus, schrijver van het fameuze Cruydeboeck, geschreven in het Mechels dialect, voorzien van 715 afbeeldingen van planten getekend door de Mechelaar Pieter Van der Borcht en voor het eerst gedrukt en uitgegeven te Antwerpen bij Jan Van der Loe.Maar Dodoens was ook arts. Sedert 1541 en dat gedurende 37 jaar, was hij stadsgeneesheer in zijn geboortestad. Hij had ongetwijfeld een zeer goede faam want nadien verbleef hij van 1574 tot 1577 in Wenen als lijfarts van de Oostenrijkse keizers Maximiliaan II en Rudolf II.Medicinalium Observationum Exempla Rara, Recognita et Aucta. Accessere et alia quaedam, quorum elenchum pagina post praefationem exhibet - zo luidt de volledige titel - is Dodoens' laatste en helaas ook minder bekende werk. Het boek is nochtans even vernieuwend en baanbrekend als het kruidenboek en vermoedelijk zelfs het eerste werk over Exempla Rara, zeldzame ziekten uit die tijd.Het boek wordt des te interessanter omdat het multicentrisch en multidisciplinair ontstaan is! Verscheidene grote geleerden leverden een bijdrage of consilia! We vinden er teksten van onder meer de Duitse arts en sterrenkundige Achilles Pirmin Gasser, Maternus Cholinus, een Keulse botanicus, en van de Weense chirurgijn Mathias Cornax. Andere belangrijke werken worden dan weer geciteerd zoals de De Contagione et Contagionis Morbis van Girolamo Fracastoro en ook De Humani Corporis Fabrica van onze Andreas Vesalius. Historia-scholion-annotatioDe eerste editie van de Exempla Rara, 397 pagina's, werd in 1581 gedrukt in Keulen. In deze editie waren ook de Physiologices tabulae opgenomen: afbeeldingen van het menselijk lichaam nog gebaseerd op Galenus. Later, in 1585, zorgde Christoffel Plantijn in Leiden voor een nieuwe uitgave. Iedere casus of historia wordt aangevuld met een scholion (kritische kanttekening) en een annotatio (bespreking) door Dodoens zelf. Van preventie (prudentia) voor zeldzame ziekten was toen geen sprake (afgezien van zinloze volkswijsheden en idiote bakerpraatjes). De diagnose geschiedde op basis van zintuiglijke waarnemingen (de visu et de manu, piskijken met name). Soms worden toch bepaalde oorzaken voor deze zeldzame aandoeningen vermeld zoals huwelijken binnen de eigen familie, gebrekkige hygiëne, thuis bevallen en ... verboden liefde. Op jonge leeftijd kinderen baren en de borst geven ... kunnen dan weer helpen de ziekten te voorkomen. Zoals alle andere aandoeningen werden ook de exempla rara behandeld met de primitieve chirurgie (amputatio, lithotomia, trepanatio...) en farmacotherapie (middelen om laxeren, braken, zweten... te bevorderen) van die tijd. Klisteren en aderlaten namen een zeer belangrijke plaats in. Zeldzame ziektenIn Dodoens tijd waren pest, melaatsheid, pokken, malaria en de zogenaamde Engelse Zweetziekte (Sudor anglicus) zeker geen zeldzame aandoeningen. Hierover zegt hij bijgevolg weinig of niets. Wel vermeldt hij niet minder dan 189 andere ziekten en afwijkingen. De voornaamste zijn: aneurisma (plaatselijke verwijding van de slagader), Apoplexia fortissima (ernstige geraaktheid of beroerte), Aqua inter cutem (waterzucht) , Calculus in vesica (blaassteen), Catalepsis (verstarring), de pedis tumore quem Arabes Elephantiam appellant" (elefantiasis), diabetes (suikerziekte), dysenteria (bloederige diarree), geminipueri (meerling), Gonorrhaea venerea (druiper), historiae gestationis foetus mortui in utero (miskraam), hydrocoele (waterbreuk), lapides in vessica fellis (galstenen), lethargia (chronische vermoeidheid), mania cum Melancholia affinitatem habet (manie met melancholie), memoria amisa ac recuperate ("hij verloor zijn geheugen maar recupereerde"), morbus comitialis (epilepsie), respirandi difficultas (moeilijk ademen), scorbutus (scheurbuik), tetanos (wondkramp), vermis in vesica (wormen in de urine), Vomitus sanguinis (bloedbraken).Het voorkomen en de behandelingen van enkele van deze Exempla Rara door de eeuwen heen zullen we in volgende nummers meer in extenso bespreken.