'Ik ben een psychopaat, kun je mij helpen om een beter mens te worden?' is een vraag die je nooit zult krijgen. Dat is niet verwonderlijk want psychopaten hebben niet de behoefte om te veranderen. Ze voelen zich immers best oké - zelfs superieur - zoals ze zijn.
Empathie en schuldgevoel kun je bekijken als een natuurlijke rem waardoor je het niet over je hart krijgt om je medemens schade te berokkenen. Psychopaten hebben die ingebouwde rem veel minder of zelfs helemaal niet.
Empathie en schuldgevoel voelen ze dus niet, maar ze kennen het natuurlijk wel, al is het maar omdat ze het zien bij andere mensen, wat ze dan beschouwen als een zwakheid waar zij geen last van hebben. Het spreekt voor zich dat gewetenloos gedrag in gradaties voorkomt: het is niet omdat 1% van de bevolking psychopaat is dat er in elke straat een seriemoordenaar op de loer ligt.
Genezing - mocht dat al mogelijk zijn - zou betekenen dat het empathisch vermogen van de betrokkene dermate is toegenomen dat de 'externe wetgever' die aangeeft wat je allemaal niet mag doen, geïnternaliseerd werd tot een functionerend geweten met schuldbesef.
Het is irreëel om dat te verwachten. Dit neemt niet weg dat mocht een psychopate crimineel merken dat therapie in de gevangenis voordelen biedt - meer aandacht of misschien betere leefomstandigheden of de kans om te schitteren door therapeuten te manipuleren - hij niet zal nalaten om een vorm van verbetering te veinzen. Sommige experten pleiten toch voor intensieve behandeling.
Niet met de bedoeling om van een psychopaat een niet-psychopaat te maken, maar om te werken op risicofactoren zoals impulsiviteit en middelenmisbruik, en zo de kans op gewelddadig recidive te verminderen eens de betrokkene terug in vrijheid is gesteld.
De meeste psychopaten zijn overigens niet gewelddadig. Sommigen hebben zelfs een afkeer van geweld, niet vanuit compassie met hun potentiële slachtoffers, maar omdat ze vinden dat geweld iets is voor losers die niet slim genoeg zijn om op een niet gewelddadige manier hun slag te slaan.
Een psychopaat mist natuurlijk veel, maar dat gemis doorvoelt die zelf niet. Psychopaten hebben geen echte relaties in termen van iemand graag zien en die gelukkig willen maken. Hooguit zien ze iemand graag zoals wij onze nieuwe auto graag zien.
Verandert een psychopaat met het ouder worden?
Het altruïstische 'Wat kan ik voor mijn medemens betekenen?' kennen ze niet. Ze bekijken hun medemens zoals een roofdier een prooi bekijkt. Niet letterlijk om op te eten, dat zou er nog aan mankeren, maar vanuit het nut dat die andere mens hen kan opleveren in termen van goederen en diensten: aandacht, verzorging, geld, seks, invloed, enzovoort. Diepmenselijk contact kennen ze niet.
Verandert een psychopaat met het ouder worden? Met het klimmen van de jaren wordt een mens rustiger en minder impulsief. Dat geldt ook voor een psychopaat. De leeuw is met andere woorden oud geworden en daardoor wat lomer en slomer, maar het is nog altijd een leeuw, geen groot konijn.
Of ben ik nu te pessimistisch en is verandering misschien wél mogelijk? Een mooie beschrijving van 'verandering' vind je in het boek "De psychopaat in mij" van de Amerikaanse neurowetenschapper James Fallon die zijn eigen psychopathie wil aanpakken door af en toe mensen eens een plezier te doen, merkt dat ze dat leuk vinden, maar betwijfelt of hij dat gaat volhouden omdat hij er zelf niets aan heeft om mensen blij te maken.
Ze zijn gelukkig zeldzaam, maar sommige gewelddadige psychopate criminelen zijn dermate gevaarlijk dat de samenleving zich tegen hen moet beschermen door ze nooit meer vrij te laten. Onderzoeken of hun psychopathie na al die jaren in de gevangenis misschien genezen is, is even nuttig als nakijken of de kleur van hun ogen intussen veranderd is.
Mocht een van hen die levenslange opsluiting een onmenselijke straf vinden - wat het ook is - dan kan die altijd euthanasie aanvragen wegens ondraaglijk psychisch lijden. Dat klinkt hard, ik weet het, maar vriendelijkheid en duidelijkheid zijn in dit geval niet met elkaar te verzoenen.
Tot slot de moeilijkste vraag: in welke mate moet bij de beoordeling tot vrijlating de ernst van de misdaden doorwegen, los nog van de persoonlijkheidsstructuur van de dader en de inschatting van de kans op recidive? Stel dat er beslist moet worden over de voorwaardelijke invrijheidsstelling van iemand die destijds 'levenslang' kreeg wegens 10 roofmoorden en intussen al 40 jaar opgesloten zit in de gevangenis. Om de denkoefening compleet te maken: we kunnen in de toekomst kijken en weten met absolute zekerheid dat, eens op vrije voeten, hij geen enkele misdaad meer zal plegen, zelfs niet eens een verkeersovertreding zal begaan.
Mag hij dan vrijkomen? Of vinden we dat er toch grenzen zijn en dat vanaf een bepaald aantal moorden je het recht op vrijheid levenslang verliest? En waar ligt die grens dan: op zes, acht, tien, twaalf of twintig moorden? Of is er niet echt een limiet en mag een meervoudig moordenaar na verloop van tijd sowieso vrijkomen als het risico op herval nadien nul is?