...

Autofagie is een natuurlijk proces waarbij delen van de cel worden afgebroken en gerecycleerd. Een centrale rol hierin is weggelegd voor de lysosomen: kleine organellen in de cel in de jaren 1950 ontdekt door Christian de Duve. De Duve kreeg er overigens in 1974 de Nobelprijs geneeskunde voor, samen met de Amerikaan George Palade. Het was de Duve die de term autofagie - letterlijk 'zichzelf opeten' - voor het eerst gebruikte.Gist als modelHet concept cellulaire autofagie kreeg vanaf 1960 vaste vorm toen onder meer de Duve observeerde dat cellen zichzelf vernietigen door hun celmembranen op te slokken, interne vesikels te vormen, deze te transporteren naar de lysosomen en ze vervolgens af te breken of te recycleren. Wegens technische beperkingen bleek het aartsmoeilijk dit proces in detail te bestuderen, totdat in de jaren 1990 Yoshinori Ohsumi enkele opmerkelijke doorbraken forceerde. Hij slaagde erin om de genen met een cruciale rol in autofagie te identificeren. Vervolgens ontrafelde hij stapje voor stapje het mechanisme. Eerst in gistcellen, maar later ook in plantaardige en dierlijke cellen.Essentiële verdedigingHet werk van Ohsumi zorgde niet alleen voor een paradigmawijziging in ons denken over hoe de cel omgaat met afval en recyclage. Autofagie blijkt ook een essentieel verdedigingsproces bij voedseltekort of het afweren van infecties en kanker. Door autofagie is de cel bijvoorbeeld in staat om op een snelle manier aan energie te geraken. Tegelijk verdedigt ons lichaam zich tegen virale infecties of kanker door de aangetaste cellen aan te zetten om zichzelf op te slokken. Bovendien speelt autofagie een rol bij de embryonale ontwikkeling en celdifferentiatie, alsook ook bij neurologische aandoeningen en ouderdomsziekten. Defecten in de cellulaire afvaldienst worden bijvoorbeeld geassocieerd met alzheimer, parkinson en diabetes type 2. Diverse farmaceutische bedrijven zijn dan ook op zoek naar geneesmiddelen met als cellulair doelwit autofagie.Een prijs met een deuk?Hoewel weinig mensen Yoshinori Ohsumi de prijs zullen misgunnen, blijft de schaduw van de Macchiarini-affaire boven de 2016-prijs hangen. De winnaar van de Nobelprijs Geneeskunde wordt immers aangeduid door de Nobel Assembly, een groep van 50 artsen van het Karolinska Instituut. Vijf leden zijn rechtstreeks genoemd in de Macchiarini-affaire. Drie ervan werden zelfs gedwongen om ontslag te nemen uit de Nobel Assembly.In Zweden, maar ook in het buitenland, gingen stemmen op om de Nobelprijs Geneeskunde enkele jaren uit te stellen, maar daarvan wilde de Nobel Assembly niet weten. In een e-mail aan Artsenkrant argumenteerde Thomas Perlmann, secretaris van de Assembly, dat de 50-koppige Nobel Assembly volkomen onafhankelijk werkt van het Karolinska Instituut. De statuten en de procedures voor de selectie van Nobel laureaten liggen al vele jaren vast. De vijf leden van de Assembly die in de onderzoeksrapporten over de Macchiarini-fraude worden genoemd, hebben dit jaar niet deelgenomen aan de selectieprocedure. De Nobel Assembly staat dus buiten en boven de Karolinska problemen. Deze uitleg lijkt door de wetenschappelijke en medische wereld aanvaard te worden. Toch hoor je links en rechts dat de Nobelprijs 2016 een ferme deuk heeft opgelopen. Macchiarini-affaire in het kortBegin september wordt Paolo Macchiarini, chirurg en stamcelonderzoeker aan het Zweedse Karolinska Instituut, beschuldigd van medische en wetenschappelijke fraude. Als gevolg van zijn experimentele luchtpijptransplantaties zijn zelfs enkele patiënten overleden. De onderzoeksrapporten klagen ook de rol van een aantal directieleden van het Karolinska Instituut en het Karolinska Ziekenhuis aan omdat ze Macchiarini zijn blijven steunen, tegen beter weten in. De Zweedse minister voor hoger onderwijs ontsloeg begin september zelfs de hele Raad van Bestuur van het Karolinska Instituut en de meeste betrokkenen hebben ontslag moeten nemen.