Opkomen tegen kanker is een nobel gegeven, dat zal niemand tegenspreken. Wereldwijd is longkanker de belangrijkste oorzaak van kankersterfte. Met de resulaten van de gerandomsiseerde NELSON-studie (NEderlands-Leuvens Longkanker Screening ONderzoek liep) werd besloten om in Nederland, Duitsland, Frankrijk, Italië en Spanje (4-IN-THE-LUNG-RUN), en misschien ook in Vlaanderen (Vlaamse Longkankerscreening Taskforce) (vanaf 2023) een proefscreeningsprogramma in het leven te roepen naar longkanker met een lage dosis CT Thorax bij hevige (ex-)rokers. Dit is allemaal in afwachting van een grootschalige screening in de Europese Unie, in navolging van de Amerikanen. Het lijkt allemaal zo eenvoudig: vroeger ontdekken leidt tot betere kansen op genezing. Het recente symposium 'Longkankerscreening, feiten, fabels en implementatie' op 7 oktober 2022 zette daartoe al de toon.
Maar is grootschalig screenen wel het gouden muiltje, of toch een steentje in de schoen?
De gecontesteerde NELSON-studie, waarvan de validiteit regelmatig in twijfel wordt getrokken, toonde echter geen verschil aan tussen globale overleving tussen gescreende en niet-gescreende kandidaten. De échte vraag is dus, zijn deze patiënten eigenlijk wel beter af? Gescreende patiënten "lijken" langer te leven. De "zware (ex-)rokers" leven gemiddeld 13 jaar korter. Naast longkanker sterven ze aan andere kankers, hart- en vaatziektes, chronisch longlijden of een CVA. In plaats van overlevingscijfers zouden sterftecijfers en -trends gerapporteerd moeten worden om de meerwaarde van de screening te weten te komen.
Als de kwaliteit van de CT Thorax beter wordt, gaan er onherroepelijk meer afwijkingen gedetecteerd worden, die gemiddeld kleiner zullen zijn. Deze kleine anomalieën zullen juist moeilijker te interpreteren worden. Screening pikt niet at random te patiënten uit de bevolking, maar heeft een voorkeur voor de minder kwaadaardige tumoren. Ook systematische screening vindt vooral de minder kwaadaardige.
Is grootschalig screenen wel het gouden muiltje, of toch een steentje in de schoen?
Het Will Rogers-fenomeen of Okie Paradox liggen op de loer bij screening, niet altijd bekend en herkend. Dit effect is er wanneer een waarneming van de ene groep naar de andere wordt verplaatst, het gemiddelde van beide groepen toeneemt. Er verandert helemaal niets, alleen de gemiddelde vooruitzichten wijzigen. Als de domste Nederlander naar België verhuist, stijgt het IQ in beide landen!
De risicocommunicatie over de nadelen loopt mank. De risico's zijn onder meer gemiste kankers ('vals negatief resultaat'), met ten onrechte gerustgestelde kandidaten, die mogelijkerwijze blijven roken. Maar bij vals alarm ('vals positief resultaat') is er veel angst, stress en onzekerheid. Twee percent van de NELSON-deelnemers werd doorgestuurd naar de pneumoloog. Meer dan de helft daarvan bleek gelukkig geen longkanker te hebben. Zo'n 5% van de rokers krijgt longkanker. Deze voorafkans maakt dat de kans op een vals positieve test groot is.
Dokters willen handelen en behandelen. Mensen die "dankzij screening zijn genezen" worden te pas en te onpas opgevoerd om het "geloof" in screening te voeden. De "vroeger is beter"-overtuiging, die door de Nederlandse NELSON-onderzoekers gepropageerd werd nog voor de resultaten bekend waren, en die ook door de Vlaamse Longkankerscreening Taskforce gepromoot wordt.
In 90% van de gevallen kan longkanker voorkómen worden door niet beginnen te roken en tijdige rookstop. Dat gegeven blijft de primaire boodschap. De rokers hebben het zelf in handen, letterlijk en figuurlijk!